Kerstmis: Waar komt het vandaan?

INLEIDING

Tegenwoordig zijn we allemaal druk, we zijn altijd maar onderweg. Ik heb vaak het gevoel alsof ik in een achtbaan zit. Het leven raast maar voort, en ik heb niet eens de tijd om me af te vragen of ik überhaupt wel in deze achtbaan wil zitten…! Toen ik me dat realiseerde ben ik maar weer eens na gaan denken over de vraag: “Wat wil ik nu echt?”. Tijd om op te ruimen dus. Me afvragen wat ik doe, waarom ik de dingen doe die ik doe en dan: weggooien of houden. Kiezen en dan ook echt voor die keuze gaan. ‘Intens leven’ noem ik dat: voor een groot deel zelf je achtbaan uitkiezen, bepalen waar de baan langsgaat en waar je stopt.

Toen ik ging kijken naar wat er allemaal in mijn achtbaan met me mee reisde kwam ik een boel tegen. Onder andere ook het vieren van feesten. Voor mijn gevoel vieren we vaak zomaar wat, zonder te weten wat we nu echt vieren. Daardoor wordt het feest een oppervlakkige gebeurtenis, vaak met een berg verplichtingen, terwijl het eigenlijk een intense belevenis zou moeten zijn. Ik was dus op zoek naar antwoorden op vragen als “Waarom zetten we eigenlijk een kerstboom?”.

De antwoorden op deze en andere vragen heb ik inmiddels gevonden in het boek ‘Een jaar vol feesten’ (geschreven door Bart Lauvrijs, ISBN 9058140091), waarvan je hierna een beknopte samenvatting kunt lezen. En nu ik de antwoorden heb, weet ik welke symbolen we gebruiken en wat we vieren. Ik heb voor mezelf kunnen bepalen wat ik mooie symbolen en gebruiken vind. Door keuzes te maken worden de feesten persoonlijker, waardoor ik nu kan zeggen:  “Ik vier feest!”

Ik denk dat anderen de jaarfeesten vaak zo’n beetje hetzelfde ervaren als ik deed. Ik zou graag willen dat iedereen ècht kan feesten. Ik hoop dus dat je, door deze samenvatting te lezen, een beetje meer te weten komt over wat je viert, en dat je dan net als ik kan zeggen: “Ik vier feest!”.

WAT VIEREN WE MET KERSTMIS?

Egyptenaren, Grieken, Romeinen, Inca’s en Japanners: allemaal kenden en begrepen ze de symboliek van licht en leven, van geboorte en nieuw begin. De christelijke kerk heeft de hunkering van alle volkeren en bestaande religies overgenomen.Toch is Kerstmis vandaag geworden tot veel meer dan een godsdienstig feest. Dat valt te verklaren doordat heel wat kerstgebruiken voortkomen uit oude heidense gebruiken of het resultaat zijn van de commercie.

HEIDENSE OORSPRONG

De winterzonnewende

Tegenwoordig is op 21 december de dag het kortst en de nacht het langst. Door gebruik van een andere kalender viel deze kortste dag vroeger op 25 december. De kortste dag wordt ook wel winterzonnewende of wintersolstitium genoemd. Na deze datum worden de dagen weer langer; de zon heeft zich ‘gewend’. Winterzonnewendefeesten zijn van alle tijden en alle culturen. Reeds in de steentijd richtte de mens zich al op deze wending.

Romeinen

De Romeinen vierden rond de winterzonnewende een feest dat ze ontleenden aan de Grieken. Van 17 tot 24 december vierden de Romeinen de Saturnalia. Deze stonden in het teken van Saturnus, de god van rijkdom en oogst, de levenskracht die de dood overwint. 25 december was voor de Romeinen de geboortedag van de lichtbrengende Mithras, welke oorspronkelijk in Perzië (Iran) werd vereerd. Met de opkomst van het christendom werd deze religie verdrongen, vooral ook omdat het christendom veel gelijkenis vertoonde met de Mithrascultuur.

Germanen

Alle Indo-Europese volkeren vierden rond de winterzonnewende een groot feest, dat meestal enkele dagen in beslag nam. Het Germaanse joelfeest (waarschijnlijk is het woord joel afgeleid van ‘wiel’) begon op de dag voor de zonnewende. Deze dag stond geheel in het teken van de wedergeboorte van de god van groei en licht. De joeltijd was een keerpunt in het jaar, dus moest er overvloedig gegeten worden, want de Germanen waren er heilig van overtuigd dat wanneer het jaar slecht ingezet werd, men het hele jaar door honger zou lijden. Het zonnerad (joel of wiel) nam een centrale plaats in. Analoog met de zon, die een lichtbron is voor de wereld, was het rad een licht voor de geest. Voorts stond het vruchtbaarheidsaspect centraal. Daarom omgaven de Germanen zich met groen en takken en werden de vruchtbomen gewekt uit hun wintersluimer.

CHRISTELIJKE TRADITIE

De overgang van de heidense festiviteiten naar het christelijke kerstfeest verliep geleidelijk. Het was vooral Augustinus die de gelovigen de opdracht gaf een groot deel van de bestaande gebruiken aan te houden, maar nieuwe betekenissen en christelijke waarden met de oeroude rituelen te verbinden.

Datum

Het mag hoogstmerkwaardig lijken, maar de eerste christenen stonden niet of nauwlijks stil bij Jezus’ geboortedatum en de inhoud van het hele gebeuren, laat staan dat er dan gefeest werd. De oude kerk was uitsluitend gericht op Jezus’ kruisdood en verrijzenis. Schrijvers die het wel over een geboortedatum hadden spraken elkaar hopeloos tegen. En ook over zijn geboortejaar is nog altijd geen eensgezindheid. Zeker is dat het niet het jaar 0 is geweest.

Tijdens de ariaanse twisten in 336 n.C. werd de kerkelijke kalender aan een revisie onderworpen. Het schrijnendste wat daarop ontbrak, was Jezus’ geboortefeest. Bij die reviesie greep de kerk maar al te graag terug op haar kersteningstechniek: het overnemen van de oude gebruiken en deze een christelijke betekenis geven. 25 december was zowel bij de Romeinen, de Germanen en de joden de dag van een belangrijk lichtfeest. Omdat ook Jezus werd vergeleken met de zon en het eeuwige licht dat de strijd aanbond met het duister werd deze datum ‘gekozen’ voor Jezus’ geboortefeest. 

WAAROM ZETTEN WE EEN KERSTBOOM?

HEIDENSE OORSPRONG

Boomverering

In het verleden was de boom bij vrijwel alle volkeren een uitermate geschikt symbool voor de vruchtbaarheid en de bron van alle levenskracht (levensboom). Zowel de Romeinen als de Germanen kenden goddelijke eigenschappen toe aan natuurelementen zoals bomen. Bomen waren een verbinding tussen het aardse en het goddelijke.

Binnen deze boomcultus trad één boom hoe langer hoe meer op de voorgrond; de altijd groene den. Een boom die de kracht bezat om voortdurend groen te blijven, duidde er volgens de Germanen op dat de boomgeesten deze bomen nooit verlieten. Niet groenblijvende bomen werden in de winter versierd om de terugkeer van de boomgeesten te bespoedigen, zodat bomen opnieuw vruchten en bladeren zouden dragen. Door de bomen te versieren met appels, noten, geschilderde stenen of gekleurde stoffen linten hoopte men de boomgeesten terug te lokken. Ook werden bomen vereerd door ze te versieren met goud, zilver, afbeeldingen van zon, maan en sterren en door offers te brengen zoals bloemenslingers. 

CHRISTELIJKE TRADITIE

De kerstboom heeft weinig met Christus te maken, vandaar ook dat het lange tijd door de kerk verguisd is geweest als heidens symbool. Net als andere heidense gebruiken is ook de boomverering gekerstend. Zo verwees de driehoekige vorm naar de Heilige Drie-eenheid en was de boom een symbool voor de boom van kennis van goed en kwaad waar Eva haar appel van plukte. De kerstboom herinnert ons ook aan de levensboom uit het paradijs waarvan men de vruchten van het leven kon plukken.

Bij de heidenen was het traditie om tijdens bijzondere feestdagen een boom uit het heilige bos te halen en in het midden van het dorp te plaatsen. Dit gebruik is pas in de 16^e eeuw heringevoerd; eerst alleen op marktplaatsen, daarna in de huizen van de gegoede burgerij. Pas sinds de twee wereldoorlogen worden kerstbomen in bijna alle huizen geplaatst.

Versierde kerstboom

De oorspronkelijke heidense boomversieringen (appels, noten, stenen en linten) werden met de herinvoering in de 16^e eeuw vervangen door ouwels, gebak, gekleurd papier en draad, alleen de appel bleef. Naarmate meer mensen bomen gingen versieren kwam er ook meer variatie in decoratiemateriaal.

Kerstballen

De kerstballen zijn het resultaat van een wedstrijd ‘wie de grootste glazen bal kan blazen’ in de 17^de eeuw. De glazen ballen werden in deur- en vensteropeningen gehangen en mens schreef er magische krachten aan toe. Men noemde ze geestballen, daar ze door hun weerkaatsende eigenschappen de boze geesten uit de huizen konden weren. Als de geest langs de ballen probeerde te komen, zou hij zichzelf in het glas weerkaatst zien en het hazenpad kiezen. De glazen ballen werden steeds kleiner en lichter en konden in de boom gehangen worden waar ze een vervanger waren voor de oorspronkelijke appels.

Piek

De piek is wel een christelijke verwijzing, namelijk naar de ster die de drie koningen leidde.

Lichtjes

De lichtjes in de kerstboom waren oorspronkelijk natuurlijk kaarsen. De heidenen hadden een joelkaars waarmee de geboorte van de zon werd geëerd en aangespoord de natuur te verwarmen. Het christendom transformeerde dit naar de geboorte van het kind Jezus dat het licht in de wereld bracht. Men zag zelfs een verband tussen de kaars en de ster van Betlehem. De kaarsen in de kerstboom versterken daarmee dus de symboliek van de verlossing.

WAAROM ETEN WE (ZOVEEL) MET KERSTMIS?

HEIDENSE OORSPRONG

Tijdens midwintervieringen werd gezorgd voor tafels vol met spijs en drank. Op die manier dankten onze voorouders de goden voor hun welwillendheid. De overdaad gold voorts als een soort overwinning van de mens op de aardse rijkdommen.

WAAROM GEVEN WE ELKAAR KERSTGESCHENKEN?

Tegenwoordig is het geven van geschenken met Kerstmis een vercommercialiseerde – en vaak stresserende – bezigheid. Het antwoord op de vraag waarom de kerstman cadeautjes geeft is te vinden in de tradities rondom de Sinterklaasviering. De kerstman – Santa Claus – is namelijk niemand anders dan Sinterklaas, hij heeft zich alleen wat anders geëvolueerd. Maar ook zonder de kerstman worden er al sinds voorchristelijke tijden geschenken uitgewisseld.

HEIDENSE OORSPRONG

Tijdens het midwinterfeest bestond er, zowel bij de Romeinen als de Germanen, gelijkheid onder de mensen. Knechten en dienstmeiden mochten zich daarom verheugen op een gift. Bovendien wisselden de Romeinen onder elkaar takken en andere kleine geluksbrengers uit op het feest van de zonnegod Mithras. Een Germaans gebruik was het ruilen van voedsel in het midden van de winter, om het lengen van de dagen en het aanbreken van de lente te vieren. Later breide het uitwisselen van geschenken zich uit naar meer dan voedsel.

CHRISTELIJKE TRADITIE

Het geven van kerstcadeautjes past binnen het beeld van Kerstmis als weldadigheidsfeest. Speciale aandacht ging daarbij uit naar de marginalen in de samenleving. De geschenken refereerden aan de gulle drie wijzen enerzijds en aan het kindje Jezus anderzijds. Door de link tussen de kerstboom en de boom des levens, ontstond de traditie om de kerstboom letterlijk en figuurlijk te plunderen. Het traditionele rode inpakpapier kan nog worden herleid tot de zonaanbidding en wedergeboorte van de zon van onze voorvaderen. Rood was namelijk de kleur van de zon.

WAAROM STUREN WE ELKAAR KERSTKAARTEN?

Het antwoord op deze vraag lijkt nogal logisch; We sturen elkaar kaarten omdat we elkaar een vrolijk kerstfeest willen wensen. Kerstmis is immers bij uitstek een tijd van vrede. Toch heeft het versturen van kerstkaarten geen erg lange traditie.

Reeds sinds de 15^e eeuw worden in Europa nieuwjaarskaarten gestuurd, maar het sturen van kerstkaarten is een veel recentere ontwikkeling, die als volgt verliep: Een Britse zakenman vond het in 1840 te tijdrovend om handgeschreven kaarten aan familie en kennissen te sturen. Daarom liet hij lithografieën maken, verstuurde deze, en verkocht het overschot. Pas rond 1870 kwam het versturen van kerstkaarten pas echt in de mode door het goedkopere posttarief en de goedkopere kleurendruk.

Als de ontwikkeling met betrekking tot de kerstkaarten zich doorzet zoals ze al een tijdje aan de gang is, zullen deze weldra eveneens tot het verleden behoren. Kerstkaarten leggen misschien het loodje tegen met de computer of mobiele telefoon verstuurde wensen. Of misschien staan ze hetzelfde lot te wachten als de sinds de jaren vijftig zo goed als verdwenen paaskaarten